Biologia
Czego można nie powtarzać przed maturą? Teoretycznie poniższej listy. Szczegółowo zanalizowałam i porównałam dotychczasową podstawę programową z gimnazjum, zakresu podstawowego i rozszerzonego z liceum, z aneksem opublikowanym przez CKE. Okazuje się, że jest parę istotnych zmian. Ale są też i kontrowersje. Kontrowersje znajdują się na samym dole opracowania.
Legenda:
– zwykła czcionka- nie obowiązuje
– pogrubienie- ta część obowiązuje nadal
– podkreślenie- uważam, że to szczególnie ważne
Załączam też link do aneksu- wydrukuj i powtarzaj informacje do matury tylko według niego!
Doświadczenia biologiczne i obserwacje
Tak dużo wyleciało, że napiszę tylko te, które pozostały:
– wykazanie, że podczas fermentacji drożdże wydzielają dwutlenek węgla
– sprawdzenie obecności skrobi w produktach spożywczych
– pokazujące aktywność wybranego enzymu (np. katalazy z bulwy ziemniaka, proteinazy z soku kiwi lub ananasa)
– badające wpływ wybranego czynnika (np. światła, temperatury) na intensywność fotosyntezy (np. mierzoną wydzielaniem tlenu)
1. Komórka, genetyka, metabolizm
Nie obowiązują:
– przykłady różnych sposobów regulacji aktywności enzymów w komórce (inhibicja kompetycyjna i niekompetycyjna, fosforylacja/defosforylacja, aktywność proenzymów)
– wykazanie możliwości pełnienia funkcji enzymatycznych przez cząsteczki RNA
– z metabolizmu: glukoneogeneza, rozkład i synteza kwasów tłuszczowych
– potranslacyjne modyfikacje białek (fosforylacja, glikozylacja)
– operony – całkowicie wyleciały z podstawy programowej.
– sposoby regulacji działania genów u eukariontów
– przykłady cech (nieciągłych) dziedziczących się zgodnie z prawami Mendla
– przedstawienie związku między rodzajem zmienności cechy (zmienność nieciągła lub ciągła) a sposobem determinacji genetycznej (jedno locus lub wiele genów)
– zjawisko plejotropii
– sposoby i cele otrzymywania komórek macierzystych
– problemy etyczne związane z rozwojem inżynierii genetycznej i biotechnologii, w tym przedstawianie kontrowersji towarzyszących badaniom nad klonowaniem terapeutycznym człowieka i formułowanie własnej opinii na ten temat
– projekt poznania genomu ludzkiego i jego konsekwencje dla medycyny, zdrowia, ubezpieczeń zdrowotnych
2. Przegląd organizmów
Nie obowiązują:
– charakterystyczne cechy sinic jako bakterii prowadzących fotosyntezę tlenową oraz zdolnych do asymilacji azotu atmosferycznego
– najważniejsze grupy glonów (brunatnice, bruzdnice, okrzemki, krasnorosty, zielenice), cechy charakterystyczne i rola glonów w ekosystemach jako producenci materii organicznej (czyli całość glonów)
– wątrobowce, glewiki (pozostały tylko mchy z mszaków)
– widłaki, skrzypy
– nie trzeba znać miejsc występowania grzybów porostowych, budowy i trybu życia grzybów porostowych, określać ich znaczenia jako organizmów wskaźnikowych, określać ich zależności mutualistycznych
– cechy pozwalające na odróżnienie sprzężniowców, workowców i podstawczaków
– rozpoznawanie przedstawicieli rodzimych gatunków roślin iglastych
– budowa i tryb życia gąbek (całe gąbki)
– szkarłupnie
– włosień kręty i jego cykl (ale został tasiemiec nieuzbrojony i glista ludzka)
– wymienianie najczęściej występujących płazińców i nicieni pasożytniczych, których żywicielem może być człowiek, sposobów zapobiegania szerzeniu się ich inwazji
– wije
– charakterystyczne cechy strunowców na przykładzie lancetnika
– przegląd grup: ryby, płazy, gady, ptaki, ssaki, z uwzględnieniem gatunków pospolitych i podlegających ochronie w Polsce
3. funkcjonowanie organizmów
Nie obowiązują:
– sposoby rozmnażania wegetatywnego
– rola hormonów roślinnych w funkcjonowaniu rośliny (zostały tylko auksyny i etylen)
– zjawisko fotoperiodyzmu
– przebieg czynności życiowych, w tym rozmnażanie się i rozwój: ryb, płazów, gadów, ptaków i ssaków
– zależność między trybem życia zwierzęcia (wolno żyjący lub osiadły) a budową ciała, w tym symetrią
– wykazanie związku między rozwojem ukł. nerwowego a złożonością budowy zwierzęcia; etapy ewolucji ośrodkowego układu nerwowego u kręgowców
– przykłady regulacji hormonalnej u zwierząt na przykładzie przeobrażenia u owadów
– przykłady barwników oddechowych u różnych zwierząt (obowiązuje hemoglobina)
– przykłady różnych typów narządów wydalniczych zwierząt
– typy rozmnażania bezpłciowego i podanie grup zwierząt, u których może ono zachodzić
– rozróżnianie rozwoju prostego (bezpośredniego) od złożonego (pośredniego), podając odpowiednie przykłady
4. klucz do oznaczania organizmów
Wyleciało posługiwanie się nim, oznaczanie organizmów, opracowywanie prostego dychotomicznego klucza (czyli całość informacji o kluczach do oznaczania organizmów)
5. znaczenie organizmów
Nie obowiązuje znajomość znaczenia:
– poznanych grzybów, roślin i zwierząt dla środowiska i człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze) (np. wykorzystywanie grzybów i straty jakie powodują)
6. Człowiek
Nie obowiązuje znajomość:
– znaczenia aktywności fizycznej dla prawidłowego funkcjonowania układu ruchu i gęstości masy kostnej oraz czynników wpływających na prawidłowy rozwój muskulatury ciała
– powiązania strukturalnego i funkcjonalnego między narządami w obrębie poszczególnych układów oraz między układami
– zmysłu smaku, węchu, równowagi (został wzrok i słuch)
– podstawowej higieny narządów wzroku i słuchu (został wpływ hałasu na człowieka)
– czynników wpływających na zaburzenie homeostazy organizmu (stres, szkodliwe substancje, w tym narkotyki, nadużywanie leków i niektórych używek, biologiczne czynniki chorobotwórcze)
– przyczyn schorzeń poszczególnych układów (pokarmowy, oddechowy, krwionośny, nerwowy, narządy zmysłów) i zasad profilaktyki w tym zakresie.
– głównych grupy mięśni człowieka oraz czynników wpływających na prawidłowy rozwój muskulatury ciała
– niewydolności nerek i dializy, anoreksji, bulimii, żylaków, ślepoty na barwy, zespołu Turnera i Klinefeltera
– wykazanie kontrolno-integracyjnej rolę mózgu, z uwzględnieniem funkcji jego części: kory, poszczególnych płatów, hipokampu
– lokalizacji i roli ośrodków korowych
– biologicznego znaczenia snu
– hormonów tkankowych (gastryna, erytropoetyna) i ich roli w organizmie
7. Choroby
Tak dużo wyleciało, że napiszę tylko te, które pozostały:
– z wirusowych: WZW typu A, B i C, AIDS, HPV, grypa
– z bakteryjnych: czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik
– wyw. przez protisty: malaria, lamblioza, toksoplazmoza
– układowe: otyłość i jej następstwa zdrowotne, cukrzyca, miażdżyca, zawał serca,
– genetyczne: fenyloketonuria, hemofilia, choroba Huntingtona, zespół Downa
– choroby nowotworowe
Generalnie obowiązują zawsze czynniki ryzyka/drogi zakażenia oraz profilaktyka tych chorób, ale oprócz chorób wywoływanych przez grzyby.
Obowiązuje wyjaśnienie co to są choroby autoimmunizacyjne, ale bez podawania ich przykładów.
8. ekologia i ewolucja
Nie obowiązują:
– formy ekologiczne roślin w zależności od dostępności wody i światła w środowisku
– wyróżnianie populacji lokalnej gatunku, określając jej przykładowe granice oraz wskazując związki między jej członkami
– przewidywanie zmiany liczebności populacji, dysponując danymi o jej aktualnej liczebności, rozrodczości, śmiertelności oraz migracjach osobników
– czynniki sprzyjające rozprzestrzenianiu się pasożytów (patogenów)
– przedstawianie skutków presji populacji zjadającego (drapieżnika, roślinożercy lub pasożyta) na populację zjadanego, jakim jest zmniejszenie konkurencji wśród zjadanych; przedstawianie znaczenia tego zjawiska dla zachowania różnorodności gatunkowej
– na przykładzie lasu wykazywanie, że zróżnicowana struktura przestrzenna ekosystemu zależy zarówno od czynników fizykochemicznych (zmienność środowiska w skali lokalnej), jak i biotycznych (tworzących go gatunków – np. warstwy lasu)
– przewidywanie na podstawie danych o strukturze pokarmowej dwóch ekosystemów (oraz wiedzy o dynamice populacji zjadających i zjadanych), który z nich może być bardziej podatny na gradacje (masowe pojawy) roślinożerców
– wymienianie głównych czynników geograficznych kształtujące różnorodność gatunkową i ekosystemową Ziemi (klimat, ukształtowanie powierzchni), przykłady miejsc charakteryzujących się szczególnym bogactwem gatunkowym
– wpływ zlodowaceń na rozmieszczenie gatunków (rola ostoi w prze trwaniu gatunków w trakcie zlodowaceń, gatunki reliktowe jako świadectwo przemian świata żywego); podawanie przykładów reliktów
– sposób powstawania skamieniałości i wyjaśnianie przyczyn niekompletności zapisu kopalnego
– adaptacje wybranych (poznanych wcześniej gatunków) do życia w określonych warunkach środowiska
– rola czynników zewnętrznych (zlodowacenia, zmiany klimatyczne, wędrówki kontynentów) w powstawaniu i zanikaniu barier geograficznych (ale pozostało przedstawienie mechanizmu powstawania gatunków wskutek izolacji geograficznej)
– przedstawienie, w jaki sposób mogły powstać pierwsze organizmy na Ziemi, odwołując się do hipotez wyjaśniających najważniejsze etapy tego procesu: syntezę związków organicznych z nieorganicznymi,
powstanie materiału genetycznego („świat RNA”), powstanie komórki („koacerwaty”, „micelle lipidowe”)
– rola czynników zewnętrznych w przebiegu ewolucji (zmiany klimatyczne, katastrofy kosmiczne)- (ale pozostał dryf kontynentów)
– porządkowanie chronologicznie najważniejszych zdarzeń z historii życia na Ziemi, podawanie ery, w której zaszły (eon w wypadku prekambru)
– najważniejsze kopalne formy człowiekowate (australopiteki, człowiek zręczny, człowiek wyprostowany, neandertalczyk), porządkowanie ich chronologicznie i określanie ich najważniejszych cech (pojemność mózgoczaszki, najważniejsze cechy kośćca, używanie narzędzi, ślady kultury).
Biologia- kontrowersje
1. Z zakresu rozszerzonego wyleciał punkt: „przedstawia procedury i cele doświadczalnego klonowania organizmów, w tym ssaków”, ale w zakresie podstawowym wciąż pozostał niewykreślony punkt: „opisuje klonowanie ssaków”
2. Z zakresu rozszerzonego wyleciał punkt: „przedstawia perspektywy zastosowania terapii genowej„, ale w zakresie podstawowym jest: „wyjaśnia istotę terapii genowej”
3. W zakresie rozszerzonym jest wykreślone:”grzybów porostowych (…) określać ich znaczenia jako organizmów wskaźnikowych„, ale równocześnie pozostawiono: „przedstawia rolę organizmów o wąskim zakresie tolerancji na
czynniki środowiska w monitorowaniu jego zmian, zwłaszcza powodowanych przez działalność człowieka, podaje przykłady takich organizmów wskaźnikowych”
4. W zakresie rozszerzonym usunięto: „wyjaśnianie zmian liczebności populacji zjadanego i zjadającego na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego”, ale w gimnazjum pozostało: „wyjaśnia, jak zjadający i zjadani regulują wzajemnie swoją liczebność”
5. W zakresie rozszerzonym usunięto: „czynniki wpływające na zaburzenie homeostazy organizmu (stres), ale w gimnazjum pozostało: „wymienia czynniki wywołujące stres oraz podaje przykłady pozytywnego
i negatywnego działania stresu, przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem”
6. W rozszerzeniu usunięto z genetyki mukowiscydozę, ale wciąż ona jest w genetyce gimnazjalnej oraz w rozszerzeniu w punkcie: „wyjaśnia, dlaczego mimo działania doboru naturalnego w populacji ludzkiej utrzymują się allele warunkujące choroby genetyczne – recesywne (np. mukowiscydoza), współdominujące (np. anemia
sierpowata), dominujące (np. pląsawica Huntingtona)”
Podsumowanie
Jak widzisz, jest trochę istotnych zmian, ale wciąż aneks pozostawia wrażenie niedopracowanego. Ciężko stwierdzić, czy to zwykłe niedopatrzenie, czy celowe zabiegi. Dodatkowo pamiętaj, że wtedy, gdy nie wymaga się od Ciebie wiedzy, wciąż te tematy mogą pojawić się z tekstem wstępnym, z którego trzeba będzie wyciągnąć te informacje. Ja jednak nie traciłabym czasu na powtarzanie powyżej wskazanych, usuniętych punktów.
Jeśli znajdziesz jeszcze jakieś rozbieżności, kontrowersje, których tutaj nie uwzględniłam, nie wahaj się skontaktować przez stronę główną.
Przypominam też, że w najbliższy weekend (8-11.05.21) odbędą się intensywne warsztaty powtórkowe z biologii, chemii i strategii rozwiązywania arkuszy. Będą w całości online- możesz zapisać się w tym miejscu.